Nhân chứng một thời

Ở nhà quê, sau nếp nhà, trái bếp là đến cầu ao. Chưa có cầu ao kể như chưa khép kín một thế giới riêng biệt, còn thiếu một sự cân xứng mang tính phong thủy.

Đi xa về gần, nếu là dân quê chính gốc, không bao giờ xồng xộc bước vào nhà ngay nếu chưa qua cầu ao khỏa chân. Tuy chỉ là một vật dụng đơn giản nhưng cầu ao lại nói được rất nhiều điều về gia phong, gia thế chủ nhân của nó. Vài ba cây tre ghép lại sơ sài, gác qua loa lên hai chiếc cọc bắt chéo, đầu kia cẩu thả bám vào vách đất nham nhở, đó là chiếc cầu ao của nhà khó, chưa có nếp, quen tùy tiện trong sinh hoạt, bạ đâu hay đấy.

Cũng bằng tre nhưng thẳng thớm, các mấu được róc nhẵn, cây đều và già, ghép to bản, cọc đỡ chắc chắn, mộng mẹo đâu ra đấy, bắc song song với mặt nước, bậc lên xuống thoáng, thấp, có cọc chốt những viên đá ong đen bóng khỏi xê dịch... thì hoàn toàn có thể yên tâm với khẳng định: Gia chủ trọng nề nếp, kinh tế vững chãi, mọi người tôn trọng nguyên tắc, trân trọng vui vầy với những gì mình tạo dựng. Nhà giàu có, ruộng cả ao liền thì cầu ao có thể xây bằng đá, khổ rộng, bản lớn, có tường chắn hai bên chạm trổ cầu kỳ, bậc lên xuống uy nghi, được trang trí long, ly, quy, phượng, tùy theo thẩm mỹ và ý thích. Loại cầu ao này còn rất đắc dụng trong những buổi tế lễ có đánh chén linh đình phải giết nhiều lợn gà...

Bởi vì cầu ao là nơi người nhà quê làm sạch tất cả những gì cần phải đem vào nhà. Nó đồng thời giúp họ tiếp xúc với nước - như một yếu tố trong ngũ hành để điều hòa nhịp sinh học. Trong và sau các vụ cãi cọ, xô xát, người ta tìm đến cầu ao. Động tác khỏa nước, khoát nước có tác dụng giải tỏa ức chế và cả cơn phẫn nộ bừng bừng rất tốt. Nó hiển hiện một ý nghĩa nhãn tiền: Sau sự tan vỡ, cần phải mềm, tĩnh trở lại... như mặt nước vậy.

Ngoài ra, trong sinh hoạt thường nhật, xuống cầu ao để làm sạch (mới hóa, thanh lọc, tống khứ sự uế tạp...); làm dịu cơn nóng nực (chế hỏa), tìm sự bình tâm trước khi suy xét việc phải trái (điều hòa tâm khí) và sau nữa để thưởng ngoạn thiên nhiên (Người ta còn muốn hòa vào thiên nhiên bằng việc tắm ở cầu ao - một thói quen và một ý thích, như là cái cách thức trở về với đại bản thể?). Hình ảnh bóng nguyệt lung lay thực ra chỉ có thể thấy rõ nhất khi đứng trên cầu ao. Hoặc giả câu ca dao: Có rửa thì rửa chân tay/ chớ rửa lông mày chết cá ao anh sẽ không thể có được nếu chỉ có “văn minh nước máy”.

Rồi mai này, cầu ao có thể biến mất, nhưng đóng góp của nó cho văn hóa làng thì còn mãi.