Bên kia bờ rào

Thông thường một gia đình nông dân có chung bờ rào với ít nhất một gia đình khác. Dù là thân hay sơ thì bao giờ họ cũng dựng lên ở chỗ giáp ranh một cái bờ rào.

Chức năng cổ sơ nhất của nó là phân định giới hạn địa phận. Ngoại trừ những làng cổ, làng nghề do đất chật hoặc do nhu cầu bí mật nghề nghiệp, người ta mới xây tường ngăn, có chỗ cao lút đầu người, có cắm mảnh sành, mảnh sứ, thủy tinh hoặc chằng dây thép gai để chống vượt tường, còn lại, về cơ bản chức năng của bờ rào vẫn không thay đổi suốt cả thời gian dài cho dù thời gian từng xô đẩy nông thôn vào những cuộc chuyển mình như bão táp. Nghĩa là bờ rào vẫn chỉ là đường vạch ranh giới, tồn tại trong ý thức nhiều hơn trên thực tế.

Vì thế hoặc chúng được rào “mắt cáo” con trâu chui lọt, hoặc được trồng bằng những cây không có gai, chẳng hạn như ngải cứu, thài bi, quá lắm là ô rô, loại có lá răng cưa. Ranh giới hai nhà nào đó thấy trồng tre hoặc cây có gai, chắc chắn giữa họ có vấn đề về quan hệ. Rào cao, kín như bưng, thêm một cái hào sâu... có nghĩa là không muốn nhìn mặt nhau, còn quá nói thẳng ra rằng nhà nào biết nhà nấy, cấm cửa!

Bởi vì bờ rào vốn là nơi diễn ra những giao hảo thân tình giữa hai nhà. Nơi có thể đối thoại không gò bó, không cần nghi thức (sang nhà người khác tối thiểu cũng phải áo xống cho nghiêm chỉnh). Nó vừa đảm bảo chủ quyền về lãnh thổ nhưng lại không quá cách biệt.

Nó vừa đủ kín đáo mà không bít mất tầm mắt để hàng ngày, mỗi người tự do trên lãnh địa của mình nhưng không đến nỗi khuất mặt hàng xóm. Nó là cái cớ cho những hàn huyên, thăm hỏi nhau không chính thức, biếu nhau từ bát canh trở đi mà người biếu và người nhận không cần quá nhiều rào đón, nghi thức. Bờ rào truyền thống, chỉ chia mà không ngăn, nó tạo ra cảm giác gắn bó, ấm áp chứ không lạnh lùng chia tách.

Nhưng bờ rào hóa ra lại chính là nhân chứng trung thực của những biến đổi ý thức và thời cuộc. Chỉ cần nhìn vào hình thức tồn tại cũng như chức năng của nó có thể biết nhiều về nhân thế. Nó là chỉ số nhạy cảm cho sự thay đổi của bộ mặt nông thôn. Từ chức năng phân định ranh giới, nó chuyển dần sang chức năng an ninh và khu biệt.

Khi chiếc bờ rào chỉ đơn thuần là tường ngăn lạnh lùng và kiên cố thì tình làng xóm cũng thay đổi cả về nội dung và hình thức. Những gì trước kia không thể thiếu được thì nay thành phiền toái, cản trở nhau làm ăn, phí thời gian một cách vô bổ. Được ở chỗ ấy mà cũng mất ở chỗ ấy.

Trước kia bên kia bờ rào là hàng xóm, tắt lửa tối đèn có nhau.

Còn nay bên kia cái vật vẫn được gọi bờ rào chỉ là người ở cạnh mình.

Chẳng biết nên buồn hay nên vui.

Nhạc sĩ An Thuyên: Nặng lòng với quê hương